Pengertian Puisi Bali Purwa

Pengertian Puisi Bali Purwa

Puisi Bali Purwa punika wantah wangun tembang ring Bali sane kabaos sekar, sekar kaperang dados petang soroh, luiripune Sekar Rare, Sekar Alit (Sekar Macapat / Pupuh), Sekar Madia, lan Sekar Agung.

Sastra Bali Purwa maksudnya adalah Sastra Bali yang diwarisi secara tradisional dalam bentuk naskah-naskah lama.


1. Sekar Rare adalah nyanyian atau lagu-lagu yang juga disebut gegendingan. Biasa dinyanyikan oleh anak-anak, dipakai mengiringi gambelen menggunakan bahasa daerah, memakai sajak bebas, isinya sebuah cerita sampai selesai, setiap lagu punya nama tersendiri dan didalamnya selalu diselipkan ajaran- ajaran susila.

Sekar Rare inggih punika soroh gending anggen ngendingang anak alit, utawi soroh gending sane gendingana olih pra alit-alite. Sekar rare puniki dados malih kabagi antuh 3 soroh : 

  1. Gending Rare (Gending rare inggih ipun gending sane kegendingang olih alit-alit duk meplalian, mecanda, megeguyonan sareng timpalne, umpame : Made Cenik, Meong-meong, Cakup-cakup Balang, Jenggot Uban, Mai Delod Pasih).
  2. Gending Jejangeran (Gending Jejangera inggih ipun gending sane kegendingang olih alit-alite duk masekolah jejangeran sareng timpal-timpalne saling sahutin, umpame Siap Sangkur, Putri Ayu, Majejangeran).
  3. Gending Sanghyang (Gending Sanghyang inggih ipun gending sane mangge ring upacara adat miwah agama duk nedunang sanghyang, umpame Gending Sanghyang, Puspa Panganjali, Kukus Arum).

2. Sekar Alit adalah nyanyian atau lagu-lagu yang juga disebut geguritan berupa pupuh (macapat) yang susunannya terikat pada banyak baris pada setiap pupuh, banyak suku kata pada setiap baris, labuh suara (lingsa) kata terakhir setiap baris dan berisi ajaran-ajaran agama. Pupuh (tembang) itu dapat dibedakan antara lain : (1) sinom, (2) semarandhana, (3) pucung, (4) pungkur, (5) ginada, (6) ginanti, (7) durma, (8) dandang dula, (9) maksumambang, (10) mijil.

Sekar Alit inggih punika tembang sane nganutin uger-uger sane apada lingsa. Soroh Sekar Alit puniki inggih ipun, (1) sinom, (2) semarandhana, (3) pucung, (4) pungkur, (5) ginada, (6) ginanti, (7) durma, (8) dandang dula, (9) maksumambang, (10) mijil.

1. Pupuh Sinom inggih punika pupuh sane anggen ngunggahang keramahtamahan, liang, mituturin anak miwah mareraosan. Nganggen 10 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8i, 8a, 8i, 8i, 8u, 8a, 8i, 4u, 8a ring ungkur.

2. Pupuh Semarandana inggih punika pupuh sane anggen nganetuang manah sedih, kungkung, sungsut, awinan antuk kasmaran. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8i, 8a, 8o, 8a, 8a, 8u, 8a ring ungkur.

3. Pupuh Pucung inggih ipun pupuh anggen ngametuang manah, nasehat, tutur-tutur utama ring anak alit, magegonjakan, maliang-liang, macecimpedan. Nganggen 6 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4u, 8u, 6a, 8i, 4u, 8a ring ungkur.

4. Pupuh Pangkur inggih punika pupuh anggen ngametuang manah, sane madaging indik asmara, nyatuain anak lian. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 11i, 8u, 8a, 12u, 8a, 8i  ring ungkur.

5. Pupuh Ginada inggih punika pupuh sane ngametuang manah sedih, sungsut, duhkacita, lara miwah anak metetangisan. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8i, 8a, 8u, 8a, 4i, 8a ring ungkur.

6. Pupuh Ginanti inggih punika pupuh sane anggen ngunggahang manah maliang-liang, makasih-kasihan, nguncarang tutur-tutur sane becik. Nganggen 6 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i ring ungkur.

7. Pupuh Durma inggih punika pupuh sane meanggen ritatkala ngametuang manah galak, bangras, gedeg, miwah yan ngunggahang jengah duk kasmaran. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 12a, 8/7i, 6a, 8/7a, 8i, 5a, 8/7i ring ungkur.

8. Pupuh Dandanggula inggih punika pupuh anggen ngametuang manah maseneng-seneng, kasmaran, miwah pangajahan. Nganggen 12 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 11i, 4a, 6a, 8e, 8u, 8i, 8a, 8u, 8a, 4a, 8i, 8a sekadi mungguh ring ungkur sabilang carik.

9. Pupuh Maskumambang inggih ipun pupuh anggen ngametuang manah sedih, sungsut, lara, nangis. Nganggen 5 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4a, 8i, 6a, 8i, 8a ring ungkur.

10. Pupuh Mijil nggih ipun pupuh anggen ngametuang manah, rasi, miwah karsa tur naturin antuk tutur-tutur sane patut . Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4u, 6i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u ring ungkur.


Padalingsa Pupuh - Sekar Alit - Msatuabali
sumber tabel : msatuabali.blogspot.com

  • Guru wilang          : jumlah suku kata dalam satu baris (satu gatra)
  • Guru gatra            : jumlah baris dalam satu bait (pada)
  • Guru dingdong     : suara akhir pada setiap baris (a,i,u,e,o)

3. Sekar Madya inggih ipun tembang sane susunan ipune pateh sekadi Sekar Alit, masusun antuk makudang-kudang carik sane apada lingsa. Basa sane mangge basa Jawa Tengahan utawi Kawi-Jawa. Gunan ipun anggena maliang-liang miwah mayadnya. Umpami Kidung Waseng, Wargasari, Alis-alis Ijo, Magatruh, Gambuh, Malat, Adri, Rerepen.

Sekar Madya adalah nyanyian atau lagu-lagu yang berisikan puji-pujian terhadap Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Yang termasuk Sekar Madya adalah kidung. Kidung adalah nyanyian suci yang dilagukan pada waktu upacara keagamaan. Kidung biasanya dilagukan bersama-sama. Sayair kidung merupakan susunan kata-kata dan kalimat yang indah. Syair itu dilantunkan dengan lagu yang merdu dan suara yang baik sehingga menampilkan karya seni yang bermutu. 

Nyanyian suci yang hikmat dapat menghantarkan fikiran dan hati kita sujud bhakti kehadapan Sang Hyang Widhi. Kidung biasaya dilantunkan pada upacara keagamaan yaitu Panca Yadnya. Masing-masing upacara Yadnya memiliki jenis kidung yang berbeda-beda. Kidung juaga dapat dibedakan menjadi 5 macam seperti:

  1. Kidung Dewa Yadnya adalah Kidung yang liriknya mengandung unsur-unsur  pemujaan ,puji-pujian kepada Ida Sang Hyang Widhi, dilantunkan dengan perlahan-lahan dan penuh kekhusyukkan.
  2. Kidung Bhuta Yadnya adalah kidung yang digunakan untuk mengiringi dan menghaturkan upacara Bhuta Yadnya. Kidung ini dipercaya mampu mengundang kekuatan bhuta (kekuatan alam) kemudian melakukan pengaturan ulang (reposisi) sebagai bentuk harmonisasi kekuatan alam agar memberikan kekuatan positif kembali pada tatanan hidup manusia. Kidung Bhuta Yadnya memiliki kekhasan, alunan kidungnya sangat dinamis, dengan tatanan tangga nada yang indah.
  3. Kidung Manusa Yadnya adalah kidung yang dipakai mengiringi upacara Manusa Yadnya untuk tujuan agar kehidupan umat manusia dapat berjalan baik, damai dan berbahagia, termasuk juga nilai-nilai kehidupan dan prinsip-prinsip kehidupan..
  4. Kidung Pitra Yadnya adalah kidung yang biasanya digunakan untuk mengiringi upacara kematian yang berisi doa-doa untuk mendoakan Sang Atma agar menuju pada alam kelepasan.
  5. Kidung Rsi Yadnya adalah kidung yang menggambarkan kesucian, ajaran ke-Tuhan-an, ajaran kelepasan dan menggambarkan swadharma seorang Orang Suci. Kidung Rsi Yadnya membangun suasana agung, berwibawa dan suasana kekhusyukan.

4. Sekar Agung disebut juga kekawin atau wirama. Bangunnya diikat oleh Guru lagu. Guru berarti berat atau panjang dan lagu berarti pendek atau ringan. Bentuk atau jenis Sekar Agung sangat banyak. Bahasanya menggunakan bahasa jawa kuno atau bahasa pabencangah. Isinya mengandung nilai-nilai kerohanian dan mengandung filsafat kehidupan yang sangat tinggi.

Sekar Agung inggih punika tembang sane nganggen wirama nganutin guru lagu ring apada lingsa. Sekar Agung kaparinama Kakawin. Gunan ipun ri kalaning masuka duka ring banjar utawi ring pawayangan saren payadnyan.